Een podcast over de verwoesting van Smyrna bracht Carolien Roelants via een vredesverdrag bij het omineuze begin van het moderne Midden-Oosten.
Vandaag ga ik voor één keertje puur historisch. Mijn aanleiding is een podcast over het bloedbad van Smyrna in 1922 die me naar het Verdrag van Lausanne in 1923 bracht. De honderdste verjaardag viel op 24 juli. Maar ik ben geen verjaardagenmens dus dat doet er niet toe.
De podcast is uit de serie Empire van de schrijver William Dalrymple – las u misschien zijn From the Holy Mountain, over zijn pelgrimstocht door de Byzantijnse wereld? – en journalist Anita Anand, met deze keer ook de inbreng van de historicus Giles Milton, die Paradise Lost (nee niet dát Paradise Lost van díe Milton) schreef over de verwoesting van Smyrna. Dalrymple en Anand giechelen soms wel irritant in hun podcasts maar deze aflevering, The Fiery End of the Ottoman Empire, was bepaald niet om te lachen.
Beetje historische houvast voor het geval uw post-WW1 wat is weggezakt. Onder het Verdrag van Sèvres, dat in 1920 het verslagen Ottomaanse rijk opdeelt onder gegadigden, zal Griekenland Smyrna (Izmir) krijgen en een stuk Anatolië. Het Griekse leger landt alvast in 1919 in Smyrna en rukt op tot bij Ankara. Maar vanaf daar worden de Grieken door de Turkse nationalisten van Mustafa Kemal (Atatürk dus) teruggeslagen, tot ze in september 1922 compleet in de pan gehakt terugkeren in Smyrna, waar in de bioscoop toevallig toepasselijk de Tango des Doods draait.
In de Golf van Smyrna liggen 21 geallieerde oorlogsschepen voor anker, wat de grote Griekse en Armeense minderheden in de stad en Griekse vluchtelingen uit de omgeving een rustig gevoel geeft. Tot op 9 september de Turken binnentrekken. Grote paniek ontstaat. Iedereen weet: in de eerste moderne genocide zijn zojuist een tot twee miljoen Armeniërs, Assyriërs en Grieken vermoord. Ook in Smyrna barst afschuwelijk geweld los. Op 12 september verdringen 150.000 wanhopige mensen zich op de kade, ze willen weg, ze schreeuwen om hulp. Maar de geallieerden geven niet thuis. Het scheepsorkest van het vlaggenschip krijgt opdracht het geschreeuw te overstemmen. Onvoorstelbaar? Nee, hou de belangen in de gaten! Amerikaanse, Britse en Franse commandanten hebben opdracht de andere kant op te kijken. Hun regeringen denken al richting deal met overwinnaar Atatürk.
Het is niet honderd procent zeker dat de Turkse troepen de Armeense en Griekse wijken van Smyrna aanstaken, maar deze podcast gaat daar wel van uit. De stad wordt een inferno. In totaal zouden 50.000 tot 100.000 Armeniërs en Grieken er de dood vinden. Of nog meer.
En dan volgt het Verdrag van Lausanne. U kent Lausanne als het verdrag dat de grenzen van het huidige Turkije vastlegt. Maar het maakt ook een einde aan veel nationale aspiraties. Die van de Arabieren, aan wie door Lawrence of Arabia en de Amerikaanse president Wilson onafhankelijkheid was beloofd. Die van de Koerden en de Armeniërs, die na Sèvres nog mochten dromen van een eigen staat. In Amerika bestaat veel sympathie voor de christenen, maar de lobby van Amerikaanse oliemaatschappijen die juist toenadering zoeken tot het nieuwe Turkije, krijgt in Lausanne de overhand. Het leidt tot de gedwongen „ontmenging van volkeren”: anderhalf miljoen Griekse christenen worden naar Griekenland gedeporteerd, een half miljoen moslims uit Griekenland naar Turkije. En het toppunt van straffeloosheid: amnestie voor de daders van de genocides tussen 1914 en 1922.
Dat was het onheilspellende begin van het moderne Midden-Oosten.
Een versie van dit artikel verscheen ook in de nrc van 7 augustus 2023.